Lo Gouvérnèr Vauboulon

28 séptanm 2007

1692, Henri Habert de Vauboulon, gouvérnèr Lil Bourbon
i fash sanm dö ri.
Lï lé mor,
Somanké anpoizoné ;
Mor la zol
Ousak Bourboné lavé blok alï,
Dépi 2 zan talér.
Kisa nora port lo déy ?
Kisa nora pran moushoir pou suiy lö zié ?
Solon moin, tout domoun isi La Rénion
Té soulazé, tout la pran réspirasion,
La maziné : ouf, parti sé parti,
Arvoir piér, tak baro !

Pourtan bann Bourboné zot minm lavé parti rod in gouvérnèr an France. Zot lavé ansïpli lö Diréktér la Compagnie des Indes po an avoir in vré gouvérnér po diriz lö péï. E lo roi Louis XIV lavé tonm dakor, lavé anvoy po zot Mr de Vauboulon ; lavé donn alï lo pouvoir, tout pouvoir...
Dawar sa-minm la fé gonf son zabo, la déranz sa tét : an France navé Louis XIV, La Rénion alï-minm lö roi. Li té paré po komann so bann koko dïr, so bann zansien korsér, so bann parésé, so bann zaspérkuit. Lï té sar aprann azot marsh droit, arét kol zoizo é souk poisson olérk planté ; lï té sar drès lé kot so bann domoun san bondié, té minm pa kapab sign zot non !
E la, règlöman la sorti, in sharzman règlöman, in voyaz, in rafal, in lavalas règlöman... Pa tout règlöman té mové, mé té pa konmsa i trèt Bourboné, bann boug la fine abitié la libèrté.
Agard zot minm :
Pou komansé, la défann bann kolon kit zot kan plid 15 zour pou alé vangé ! E bann-la té i ém èt lib. Aprésa, la défann azot alé shas zibié plis in zour par semèn... é sa té zot plézir. Anplis, li la obliz bann zabitan anvoy zot marmay lékol ; sankoi té i défann zénn-zan marié si zot té i koné pa inpé la rolizion, si zot té i vien pa bou lir, ékrir.
Anplis son vilin maniér pou komandé, fé isi, fé pa laba, Vauboulon té i ém bien larzan, té i koné ranpli son posh... li té i donn bann kolon lö droi gard zot bout la tér, mé té falé alonz la monay. Kouék lï noré pa fé pou la monay ! Toultan lï té paré po roul kaloubadia. Dé foi lï té souk in boug, lavé pa fé ali arien, té flank lo boug la zol. E si lo boug té i tien vréman rovoir soléy, bat in karé, rotrouv la libérté, té i falé lï péy : kisoi larzan, kisoi volay, kisoi koshon, dö ri, bizou... dann kafé Vauboulon navé poin triaz ; lï té pa in boug difisil. Lï té i aksép tout.
Episa Vauboulon té in bon garson, té paré pou rann inn ti sérvis : toultan lö boug té an prizon, Vauboulon té i tash moiyin ranplas lö mari, pou « kaïol la fanm » lonm bann-la té i di danltan dann zot zoli kozé.
Anpliskésa, Vauboulon té i okip osi zafér lo prèt. Dann son lidé, alï-minm : lö prèt an shèf, lï té i pass la min dann larzan bann zabitan té i donn po légliz. Toultan lï té i ankikinn bann prét, lï té i zigil azot ; lï té i obliz bann-la lir po la mèss in sérmon alï-minm Vauboulon lavé ékri.
Bann Bourboné té obout ék lï, zot la rod prévnir la Konpagni des Indes an Frans, mé bann-la la fé zoréy koshon dann marmit poi... alors lo tipé dsan Bourboné té i bouy plizanplis. Lö kouvérk la marmit té i lév-lév ék la vapér. Té i falé in zour té i bord... é n’inpé konm lö pér Hyacinthe é lö gard magazin Firelin la mét la tét ansanm po trouv in bon solision.
Sa la spasé in dimansh. Dann légliz Sinn-ni, Pèr Hyacinthe i komans dir la mès :
Sit semper vobiscum !
Et cum spiritu tuo...
Amen !
Ala lö gouvérnér i rant. Sé pa kosa domoun Sint-Sizann i fé térla, mé Vauboulon i kas pa tro la tèt. Lü avans, lü avans...é la 3 boug i sot si lü, i trap alü par son kolbak, é i tienbo son bra... Lö sekrétèr d’Vauboulon i fé in jés po pran son lépé, bann-la i blok alü... Tanka Pèr Hyacinthe, li oi pa aryien, anfin i fé konmsi :
Gloria in excelsis déo
Et in terra pax hominibus bonae voluntatis

Vauboulon i mét akrié : mon pèr, bann-la lé po assasinn amoin... Pèr Hyacinthe zorèy müett. Mé dék lü oi Vauboulon na pü po sobat, lü anlév son linz la més é lü di bann-la : « Amar amoin inpé sö bandi, sö volér, sö boug i déréspék lö Roi é lö pèp ! »
Aprésa, tout i par an kortéz po flank Vauboulon la zol.... Episa tout domoun, lö kér ranpli ék kontantman zot i artourn la mès, é kank la fini, i fé mont lö drapo lö roi, i fé tir 7 kout kanon, é tout la bann i fé la fèt, i boir dö vin.
Zafèr-la va mal términé, pars dé zan apré Vauboulon la parti si l’koté d’tanto.... Désértin i di la donn alü in bouyon donz hér ; otroman di la poizon ; an 1696, lé 6 boug la konploté kont Vauboulon sar améné po ét jüjé an Frans.
Firelin sar pandü, lézot sar kondané o galér. Lö Pèr Hyacinthe, bann-la va ranvoy alü ék son bann süpériér po pünir alü konmkifo.
Kan nü oir so zistoir-la, nü dömann anou kisa la fot ?
Nü oi bien bann Bourboné la pa zanfann kér, mé la Compagnie des Indes la pa fé non plü sak i falé. Tanka Vauboulon, lü sar pa lö dérnié zanprofitèr, lö dèrnié ti diktatér sü la tér La Rénion. Apré lü, konbien Vauboulon nora ankor pou débouloné ?

Gauvin R. : « Kank Gouvernèr Vauboulon té i pran ali pou le roi » in Kronik kréol, Saint-Denis, 2000.


Fonnkèr
Péi Bondië

In zour l’roi Bondië la di
Moin la fini fé tout péï,
Pou noir péï Zafrikin
Pou blan péï Zoropéin
Inn pou bann Zarab
Inn pou tout Shinoi
Inn ot pou Zindyien
Astérk moin na la min
M’a fé kékshoz lé byien :
Lü la fé inn ti bout la tér
Lü la poz sü milië la mèr
Ou toultan solèy i briy
Lü la fé nout péï,
La donn alü in ta d’non
Pou fini La Réunyon
Somanké pou sa su l’bout la tér
Nana d’monn tout koulèr

Prömié débü té dézèr
Prop konm la tét mon granpér
I fo di azot son manman
Lété in volkan
La briz la porté
Lo grin tout kalité
Prömié kou la plü
Tout sa la vérdi
La pa atann lontan
L’prömié zabitan
Zoizo la travèrs la mèr
Pou venir sü sbout la tèr
Koman la fé pou gingn lapin
Sa dömann p’amoin
Prömié boug la débarké
Lété in bann kondané
Lërk la vnü shérsh azot, zot la di
Anou nü par pu.

Apré dot la débarké
Sa péï Bondië la doné
Zot va done alü la valér
Va travay son tèr
La komans koupé
L’bon boi son foré
La tüé tout lapin
Epi la fé plinn shömin
Ouk i lé nout péï.
Lük té bien zoli
L’roi Bondië sra pa kontan
Lèrk lü va oir son zanfan
La sakaj son n’ti péï
Pou fé konm Pari.
I di dann Loséan Indyien
Lü vitrinn Zoropéin
Bondié m’i domann aou siouplé
Di azot asé !

François Saint-Alme


Signaler un contenu

Inn modékri, inn ti lavi, inn komantèr ?


Témoignages - 80e année

La kaz Tikok

23 avril, par Christian Fontaine

Promié tan, la kaz bann Biganbé navé dé piès minm parèy sad bann Maksimin, soman té kouvèr an tol. Malérèzman, siklone 48 la ni, la lèv lo ti (…)


+ Lus